2014 թվականի վերջն էր, երբ Սանկտ Պետերբուրգում բնակվող լրագրող, ակտիվիստ Լյուդմիլա Սավչուկը կրճատեց մամուլում հնչող հաղորդագրությունները և սկսեց ավելի չեզոք գրառումներ գրել։ Շուտով նա ստացավ գովազդներ հետևյալ բովանդակությամբ՝ «Փնտրում ենք կրթված ռուսների, ովքեր ցանկանում են աշխատել՝ «կրեատիվ ինդուստրիայում»։ Լյուդմիլայի նախկին գործընկերը պատմել էր նրան, թե իրականում որ աշխատանքին էր վերաբերվում այս գովազդը, որ դա գաղտնի նախագիծ էր գաղտնի մի կազմակերպության համար, որի մասին իրեն կսահմանափակեն խոսել: Այդպես Լյուդմիլան նախկին գործընկերոջ խնդրանքով մտավ՝ «Ինտերնետ հետազոտությունների գործակալություն»։
Լյուդմիլան աշխատանքի էր անցել 2015 թվականի հունվարի 2-ից և երկու ամիս անցկացրել Ինտերնետ հետազոտությունների գործակալությունում։ Նա այնտեղ ստացած գիտելիքն ու լսած գաղտնիքները հասցրել էր ակնհայտել։ Դրան հաջորդել էր նրա դեմ վարկաբեկման արշավը՝ մի պահ նրան հռչակել էին որպես Ամերիկայի Կենտրոնական հետախուզական վարչության գործակալ, իսկ հետո՝ պարզապես այլասերված մարդ, և սոցցանցերը հեղեղել նմանատիպ անհեթեթ հաղորդագրություններով։ Սակայն մինչ այդ Լյուդմիլան այս ամենը երկրորդական էր համարել, քանի որ նա արել էր իր գործը և մերկացրել տրոլերի գործարանը և նրա աշխատանքը։
Սա ռուսական տրոլերի գործարան չէ
Ինտերնետ հետազոտությունների գործակալությունը, որը երիտասարդների գործատուն էր, պատված՝ «ստեղծագործական արդյունաբերության» մեջ իրականում տրոլերի գործարանն էր, որը ֆինանսավորում էր (այժմ սպանված) ռուս օլիգարխ Եվգենի Պրիգոժինի միջոցով:
Ռուսական հիբրիդային պատերազմի կարևոր բաղադրիչներից մեկը տեղեկատվական պատերազմն էր։ Նրանց ընկալմամբ՝ պատերազմը մղվում էր ոչ միայն տանկերով և հրացաններով, այլև խոսքով, սրտով և մտքով: Տվյալ նպատակին էին ծառայում նաև տրոլերի գործարանները։ Սոցիալական ցանցերի կեղծ հաշիվներով և շինծու նորություններով Կրեմլը՝ առանց հանրության իմացության փորձում էր ձևավորել կամ փոխակերպել հասարակական կարծիքը:
Լյուդմիլան նույնպես սկսել էր աշխատել որպես տրոլ։ Յուրաքանչյուր տրոլ ուներ թեմաների մի ցանկ, որոնց ստեղծման համար նա ժամանակ էր հատկացնում աշխատանքային օրվա (կամ գիշերվա) ընթացքում: Գործարանը աշխատում էր 24 ժամ, քանի որ, ինչպես գիտեք, չարը երբեք չի քնում։ Ըստ Լյուդմիլայի՝ տարբեր ժամանակներում թեմաները ներառում էին ամերիկյան և եվրոպական արժեքները սևացնելը, Պուտինին ու ՌԴ պաշտպանության նախարարին հերոսացնելը, ինչպես նաև Ուկրաինայի դեմ բացասական ուղերձներ տարածելը։
Տրոլերի գործարանն աշխատել է երկու հիմնական ուղղություններով՝ ներքին և արտաքին։ Նրանք, ովքեր լավ էին խոսում անգլերեն, համացանցում ամերիկացիներ էին ձևանում և հաշիվներ էին բացում Facebook-ում և Twitter-ում: Սոցցանցերում գրառումները շրջանառվում էին այնպիսի թեմաների շուրջ, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ի ընտրությունները և ռասայական խտրականությունը: Գործունեության նպատակն էր նախաձեռնել բանավեճ և խրախուսել բևեռացումը հասարակության տարբեր շերտերի միջև:
Ինքը՝ Սավչուկը, աշխատում էր նեքին ուղղությամբ։ Նրա գեղարվեստական կերպարը մի ռուս բլոգեր կին էր, ով՝ Լայվ ժուրնալ-ում՝ Ռուսաստանում հայտնի հարթակի վրա ուներ աստղագուշակական մի բլոգ: Ընթերցողներին գրավելու համար ընտրված թեման եղել էր՝ լուսնային կառքի շարժման նկարագրությունը դեպի մոլորակ Վեներան և միաժամանակ Պուտինի հակառակորդների վարկաբեկումը։
Գրառումները շրջանառվում էին գործարանի ներքին ցանցով ու արհեստականորեն ավելացնում դիտումների թիվը, որից հետո այլ տրոլեր ստիպված էին կիսվելու և մեկնաբանելու դրանք։ Հիմնական պատմությունն այն էր, որ պուտինյան Ռուսաստանում կյանքը հիանալի էր, իսկ Օբամայի Ամերիկայում՝ վատ:
Երկամսյա ներքին հետաքննությունից հետո Լյուդմիլան հրապարակեց տեղեկատվությունը, ինչը հանգեցրեց նրա դեմ արշավի։ Որպես նախկին տրոլ՝ նա պատրաստ էր դրան, և դա այնքան էլ չազդեց իր վրա։
Լյուդմիլայի պատմությունը, իր իմաստով և բովանդակությամբ, կարելի էր գտնել Պյոտր Պոմերանցևի՝ «Սա քարոզչություն չէ» աշխատության մեջ, որը մասամբ հուշագրություն էր, մասամբ հետազոտություն և մասամբ գործող մարտահրավերի դեմ գործողության կոչ: Գրքում Պոմերանցևը մեզ միաժամանակ երկու պատմություն էր պատմում։ Նրա ծնողների, ԽՍՀՄ-ում այլախոհներ՝ Իգորի և Լինայի պատմությունը և այսօրվա տեղեկատվական պատերազմի պատմությունները Ռուսաստանից մինչև Մալայզիա ահազանգելու ավտորիտար ռեժիմների ժամանակակից վերահսկման մեթոդների մասին:
Եթե Խորհրդային Միության ժամանակ Պոմերանցևի ծնողներին ՊԱԿ-ը հետապնդել էր արգելված գրականություն կարդալու, գրելու և լսելու համար, սահմանափակել էր նրանց խոսքի ազատությունը և ի վերջո արտաքսել նրանց, ապա այժմ այդ իրավունքները գոյություն ունեն գրեթե ամենուր, և շատ ավելի դժվար է դրանք սահմանափակել, քանի որ ինտերնետի դարաշրջանը տեղեկատվությունը ավելի հասանելի էր դարձրել:
Այնուամենայնիվ, ավելի շատ տեղեկատվությունը չի տալիս ավելի շատ ազատություն:
Ստալինը հայտնի էր նրանով, որ ֆիզիկապես ոչնչացնում էր իր հակառակորդներին, իսկ հետո նրանց ջնջում պատմությունից կամ նկարներից: Հակառակորդներին, ինչպես հայտնի է, չի խնայվում նաև Պուտինը, թեև այսօր շատ ավելի դժվար է ինչ-որ մեկին հեռացնել պատմությունից, եթե դու Կիմ Չեն Ինը չես։ Հակառակորդի սոցիալական սպանությունը շատ ավելի հեշտ է՝ սուտ տեղեկություններ տարածելով, հեղինակությանը վնաս հասցնելով և հասարակության կամ դրա մի մասի աչքում նրան որպես հեղինակի վարկաբեկելով։
Ուստի այսօր ավտոկրատական ռեժիմը փորձում է բնակչությանը շփոթեցնել կեղծ տեղեկատվության առատությամբ, կիսաճշմարտությամբ և հակասական պատմվածքներով։ Պոմերանցևը նույնպես խոսում էր այս ռազմավարության և դրա վտանգների մասին և այն անվանում է՝ «գրաքննություն աղմուկի միջոցով»։ Նրան պատասխանողներից մեկը կոչ էր արել՝ «տեղեկատվության պակասի գաղափարախոսությունից անցում կատարել տեղեկատվության առատության գաղափարախոսությանը»։ Մենք կանգնած ենք Վրաստանի կառավարության կողմից նշված ռազմավարության կիրառման առաջ։
Սա վրացական տրոլերի գործարանը չէ
2015-ին ԱՄՆ-ի ընտրություններին միջամտության բացահայտումից հետո, Facebook-ը հաճախակի հայտնաբերում է և հեռացնում՝ էջեր, խմբեր և հաշիվներ, որոնք աշխատում են համակարգված կերպով և փորձում են շահարկել հասարակական կարծիքը:
Նման օրինակներ շատ ենք ունեցել Վրաստանի պարագայում։ Այդ թվում՝ 2023 թվականի մայիսին, երբ հարթակը ջնջեց 80 կեղծ հաշիվ, 26 էջ, 9 խումբ և 2 Instagram հաշիվ՝ կապված Վրացական երազանքի կառավարության ռազմավարական հաղորդակցությունների վարչության (STRATCOM) հետ՝ համակարգված ոչ իսկական վարքագծի պատճառով։
Facebook-ի տվյալներով՝ կեղծ աքաունթները նպատակ են ունեցել խթանել իշխանամետ պատմությունը և վարկաբեկել ընդդիմությանը: Ցանցը կառավարամետ բովանդակություն տարածելու համար գործում էր 24 ժամ և ներառում հրապարակումներ պաշտոնական պետական էջերից և կառավարամետ լրատվամիջոցներից: Կեղծ հաշիվները զբաղված են եղել ընդդիմության քննադատությամբ, հատկապես ռուսական օրենքի դեմ բողոքի ցույցերի ժամանակ։
«Չնայած այս գործողության հետևում կանգնած մարդիկ փորձել են թաքցնել իրենց ինքնությունը և համակարգումը, մեր հետաքննությունը կապ է հաստատել կառավարության ռազմավարական հաղորդակցությունների վարչության հետ»- ասվում է Facebook-ի զեկույցում։
Նույն զեկույցի համաձայն կեղծ էջերի գովազդային բովանդակության վրա ծախսվել է մոտ 33500 դոլար։
2023 թվականին ջնջված կառավարության հետ կապված ցանցը, վերջին տարիների ընթացքում հայտնաբերված նման ցանցերից մեկն էր, եթե ոչ միակը:
Facebook-ը ջնջել էր 396 էջ և խումբ՝ կապված «Վրացական երազանքի» հետ, որը դեռ 2019-ին հանդես էր գալիս որպես կուսակցություն, լրատվամիջոց, իրական անձ և ակտիվիստների խումբ։
Դրանից հետո եկավ 2020 թվականի՝ «զտումը», որտեղ ջնջվեցին Վրացական երազանքից Կոկա Կանդիաշվիլիի հետ կապված 511 էջ, 101 անձնական հաշիվ, 122 խումբ և Instagram-ի 56 հաշիվ, որոնք ծառայում էին ակտիվիստների և ընդդիմադիր կուսակցությունների վարկաբեկմանը։ 2021 թվականին Facebook-ը ջնջել էր վրացական երթի հետ կապված 24 էջ, 12 խումբ և 34 հաշիվ։
2022 թվականին սոցցանցից ջնջվել են բռնի և ռուսամետ Ալտ-ինֆոյի հետ կապված էջերն ու խմբերը։
Սա բարձրաձայն խոսող ակտորներին վարկաբեկելու համար չէ
Ինչպես ռուսական գործարանները այնպես էլ վրացական տրոլերը օր ու գիշեր աշխատում էին հասարակական կարծիքը շահարկելու և ցանկալի պատմություններ ձևավորելու համար: Սա հատկապես կարևոր էր դառնում գործողությունների սկզբի և իշխանության դեմ կոնկրետ մարդկանց՝ «ակտիվացման» ֆոնի վրա։ Այն ժամանակ երբ տրոլերի գործարանը սկսում էր գործել նա համակարգված ջանք էր անում արշավները շանտաժի ենթարկելու և վարկաբեկելու համար: Դրա ամենամոտ օրինակը ռուսական օրենքի բաժնետոմսերը սեւացնելու փորձն էր և Լազարե Գրիգորիադիսի ձերբակալությանը զուգահեռ նրա դեմ սկսված արշավը։
Այնուամենայնիվ, այս ռազմավարությունը նախատեսված չէր միայն առանձին դեպքերի համար և վերաբերում էր բոլոր նման պատմություններին: Ըստ այդմ, այստեղ կարելի է հիշել ոչ վաղ անցյալից բարձրաձայն խոսող ակտորներին վարկաբեկելու այլ փաստեր։
Օրինակ՝ հոկտեմբերի 5-ին լուր էր տարածվել, որ՝ «Վրացական երազանք»-ի սակրեբուլոյի պատգամավոր Իլիա Ջիշկարյանին իր օգնական Թամթա Թոդաձեի կողմից մեղադրվել էր բռնաբարության փորձի և սեռական բռնության մեջ։ Սակրեբուլոյի պատգամավորին ուղղված Թամթա Թոդաձեի մեղադրանքին հաջորդել էր ատելության էջերի և պաշտոնական լրատվամիջոցների կողմից Թամթա Թոդաձեին վարկաբեկելու կազմակերպված արշավը։
Օգոստոսի 7-ին՝ Շովիի ողբերգությունից մի քանի օր անց, Երկրի մասին գիտությունների ինստիտուտի սեյսմիկ մոնիտորինգի ազգային կենտրոնի տնօրեն՝ Թեա Գոդոլաձեն իր տված հարցազրույցում ասել էր, որ Շովիի ողբերգությունից հնարավոր էր խուսափել։ Դրան հաջորդել էր հարձակումը խորհրդարանի նախագահ Շալվա Պապուաշվիլիի վրա և Թեա Գոդոլաձեին մեղադրել էին դիվերսիայի մեջ։ Այնուհետ «Ռուսթավի 2»-ը թողարկել էր Գոդոլաձեի նկատմամբ ընտանեկան բռնության կեղծ մեղադրանքի մասին պատմությունը, որին հաջորդել էր պաշտոնական կայքերի կողմից հիշյալ ապատեղեկատվության տարածումը։
2023 թվականի հունիսին Ռուսթավի 2-ը կրկին հայտնել էր Իլիայի պետական համալսարանի ռեկտոր Նինո Դոբորջգինիձեի դատապարտման մասին։ Դժբախտ պատահարը, որի պատճառով Նինո Դոբորջգինիձեին մեղադրանք էր առաջադրվել քրեական հանցագործության մեջ, 2010 թվականին զոհվել էր նրա ընտանիքի անդամը։ Ըստ Նինո Դոբորջգինիձեի՝ դա իրեն հոգեբանորեն ոչնչացնելու փորձ էր և հարձակում համալսարանի վրա՝ որպես եվրոպական ականավոր կրթական տարածքի։
Հունիսին տեղի ունեցած հարձակումից երկու ամիս առաջ, դեռ մարտյան ցույցերի ժամանակ, Նինո Դոբորջգինիձեն համալսարանի օրինակով բացատրեց, թե որքան վնասակար կլինի ռուսական օրենքի ընդունումը։ Արդյոք դա կարո՞ղ էր լինել նրան վարկաբեկելու փորձի պատճառը, կարելի է միայն ենթադրություններ անել։
Սա ամփոփում չէ
Պոմերանցևի խոսքով, Սառը պատերազմի ավարտի և Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում Արևմուտքում ի հայտ եկան տրամադրություններ՝ մարդու իրավունքների նոր դարաշրջանի սկզբի մասին։ Համացանցի տարածման և տեղեկատվության մատչելիության աճի պայմաններում այս գործընթացը պետք է ավելի արագացվեր։ Սակայն դա տեղի չունեցավ և ինչպես մյուս բոլոր դարաշրջաններում, ավտորիտար ռեժիմները հարմարվեցին: Հետևաբար, ավելի շատ տեղեկատվության և ավելի ազատության հետ մեկտեղ առաջ եկան այլախոհությունը ճնշելու և լռեցնելու նոր մեթոդները:
P.S. Երևի դուք հասկանում եք, թե ինչու էին մեր վերնագրերը ու ենթավերնագրերը հուշում հակառակը, մինչդեռ իրականում պատմողը մեզ բոլորովին այլ պատմություն էր պատմում: Սա ռուսական տեղեկատվական պատերազմի ուժն էր ստեղծել այլընտրանքային իրականություն, մի տեսակ բազմակի ճշմարտություններ իսկ որտեղ շատ ճշմարտություններ կան, հասարակությունն էլ նույնպես մասնատված էր, և հասարակական կարծիքը հնարավոր չէր համախմբել։ Քաոսի մեջ հաղթում էր միայն չարը։ Այնուամենայնիվ, միգուցե միշտ պետք է հիշել, որ ի տարբերություն արևելյան մշակույթի, արևմտյան մշակույթում, որի օրգանական մասն ենք մենք, իսկապես արժե պայքարել երջանիկ ավարտի համար: